La kalkulado de la lingvo - The Calculation of Languages

0. Enkonduke

En la titolo, ni uzas la vorton 'kalkulado(calculation)' kaj ne 'komputado(computation)'. Cxinlingve(mia gepatra lingvo) la du vortoj havas samajn formojn 'Jisuan'. Esperante, la lasta ofte referas la komputilon, t.e. kalkuli per komputilo. Ekzemple, komputila lingvisto Hausser titolas tiel sian libron "Computation of Language"(1989, Berlin: Springer). Kontraste, 'kalkuli' posedas pli gxeneralan signifon. Cxar en la artikolo, mi celas komunan signifon de 'Jisuan', ne nur per komputilo, ankau per homo, tiel mi preferas 'kalkuli'.

Konsiderante jam haveblajn multajn verkojn pri la temo el aliaj terenoj, ekzemple: logiko, filozofio kaj lingvistiko, ktp.(Jiang & Pan, 1998), tie cxi ni fokusos la kontribuon de interlingvistiko al la temo. Rimarkinde, en la artikolo ni nur konsideras planlingvajn projektojn eltiritajn en interlingvistika dokumentaro. Kvankam vastsignife multaj logikaj kaj matematika sistemoj funkcie similas kun interlingvistikaj planlingvoj, cxar ili ankau ofte estas uzitaj kiel interkompreniloj inter diverslingvaj fakuloj, tamen lingvistike ili kutime ne estas viditaj kiel plene funkciaj lingvoj.

1. Kial kalkule priskribi la lingvon?

Filozofie kaj science, nia mondo estas disigebla: etaj elementoj konsistigas pli egajn. La proceduro ripetigxas, gxis ke cxiuj de la mondo estas produktita. Delonge oni kredas ke tio estas la vero. Diversaj sciencoj naskigxas cxirkau tio. Por pli bone esplori la mondo, homaro kutime modeligas la mondon el sia observo.

Sydney M. Lamb klarvide resumas ke homaro estas animalo de modeligo "We humans are all model builders, building models of the world and of ourselves within that world... The world, infinitely complex with no natural boundaries and no two things completely alike, is modeled by our minds by means of these two tools: (1) segmentation, achieved by mentally imposing boundaries; and (2) the classification of the segments into categories on the basis of shared properties. But those shared properties do not include all the properties of the items categorized, only some of them. It would be impossible to use all of them since everything in the world is indefinitely complex, and so recognizing all or even too many of them would render categorization impossible..."(Lamb, in press).

Se homo estas denaska modeligisto, kiel oni modeligas sian menson? Kompare kun aliaj animaloj, homo havas kompleksan mensan strukturon kaj altagradan intelekton. Bedaurinde, la mensa sistemo estas 'nigra kesto'(blackbox). Por modeligi la sistemon kun propreco de 'nigra kesto', ni devas sercxi iujn eksterajxojn de la sistemo, sekve el tio dedukti la modelon. Ni diras tiel multe pri modeligo en la artikolo pri kalkulado, char evidente kiam oni konstruas modelon, la matematiko kaj kalkulado estas nepre necesa. Sendube, lingvajxo estas produkto de homa menso kaj intelekto; alidire, lingvajxo estas eksterigo de homa intelekto. Tiel ne estas mirinde, ke multaj sciencistoj interesigxas pri la rilato inter lingvo kaj penso. Ni ne nur havas klasikan hipotezon de Sapir-Whorf(Whorf, 1940), ankau ofte videblas pli moderna versio: "Our thinking is largely the operation of our conceptual systems, and therefore it depends upon the structure of those systems. ... our conceptual systems were built and our perceptual systems shaped, mostly in childhood, under the heavy influence of language. Therefore, it is not the case that, in some mysterious way, language is influencing thought and perception at the time the thinking and perceiving are occurring; rather it is the influence of languaging during childhood that is affecting thinking and perceiving throughout later life."(Lamb, same). Ni ne klare scias cxu lingvo nur influas pensan formigxon en homa infanagxo, au cxu gxi ankau havas aliajn funkciojn. La fakto, ke lingvo intime rilatas al penso, eble estas nedebatinda.

Multaj filozofoj kaj lingvistoj ankau konsideras ke lingvo mem ne estas klara, moderna lingvistiko kaj rilataj sciencoj agnoskas ke ambigueca fenomeno ekzistas en cxiuj niveloj de lingva strukturo. Oni kutime opinias ke matematikigo kaj kalkulado simbolas la precizecon. Tiel, kalkulado espereble evidentigas la neklarecon de homa penso kaj lingvo. Se lingvajxo estas produkto de intelekta agado, per la kalkulebleco de lingvo oni eble ankau povas reprodukti la kalkuladon de intelekto. Tio sendube estas tre alloga. Tamen, la kalkulado ankau havas pli gravan signifon al gxenerala studo de lingvo tiel, kiel Hausser diras en sia libro pri komputila lingvistiko "On the contrary, inverstigating the specific properties of human language communication is theoretically meaningful only after the mechanism of natural language communication has been modeled computationally and proven successful in concrete applications on massive amounts of data.'(1999:5). Surbaze de aserto de germana lingvisto Humboldt, Liu(1999) konkuldas:"Uzante la limajn regulojn kaj materialojn por generi la senlimajn materialojn de homa lingvo, se tio estas prava, ni povas dedukti, ke la lingvo estas komputebla! Kompreneble, nur se lingvo estas komputebla, ni povas programigi la lingvon en la komputilo."(p.36) Ni diras, se ni sxangxas la vorton 'komputebla' en 'kalkulebla', la konkludo ankorau validas.

Fakte, la radiko de lingva 'kalkulado' povas retroiri al pli frua epoko. René Descartes, en sia letero de la 20a de novembro 1629, al abato Mersenne, ne nur skizis la gxeneralan skemon de la universala artefarita lingvo, ankau evidentigxis, ke la universala lingvo estas io simila al logika sxlosilo por la homaj ideoj. Gxi estas filozofia sistemo aprioria, neniel ligita kun la ekzistantaj naturaj lingvoj kaj ties konstruo:"Nur gxi povus nombri cxiujn pensojn - ideojn de la homoj kaj klasifiki ilin per sistema ordo, samtempe farante ilin klaraj kaj simplaj. Cxio dependas de la eltrovo de tiuj simplaj ideoj, kiuj estas propraj al la percepto de cxiu homo kaj el kiuj sin kombinas cxio, kion la homoj pensas..."(citajxo el Drezen 1991: 74).

Usona lingvisto Chomsky estas unu el la plej gravaj lingvistoj en nia historio. Li iam multefoje priskribas la influon de Descartes al lia lingvistika teorio, en 1966 Chmosky publikis la libron kun la titolo "Cartesian Linguistics". Yao diras "'Cartesian Linguistics' de Chomsky povas jene kernigi per unu frazo 'la gxeneralaj trajtoj de gramatika strukturo estas komunaj al cxiuj lingvoj, tio elmontras kelkajn bazajn proprecojn de la menso(the mind)"(Chomsky 1966: 59, mia Esperantigo). Se Yao prave resumas tion, cxu ni nemalfacile romarkas ke la penso de Descartes pri uniservala lingvo senpere influas al Chomsky.

Lingvo estas signa sistemo por homa komunikado. Kiel cxiuj signaj sistemoj, lingvo ankau havas duflankecon de signo: formo kaj enhavo. Kutime, formon esploras sintakso; enhavon semantiko. Kvankam inter sintakso kaj semantiko ekzistas nedisigebla rilato, sube ni klopode provas diskuti mian cxeftemon el du flankoj. Eble, tia distingo en la artikolo mem ne estas strikite scienca.

2. Kalkulado de enhavo(semantiko)

La penso, kalkuli semantikon per lingvaforma operacio, jam naskighas delonge. Germana filozofo G.W. Leibniz ofte estas vidita kiel la patro de tia penso kaj metodo. Tion agnoskas ne nur interlingvistiko(Drezen 1931/1991), ankau filozofio(Maat 1999) kaj komputila lingvistiko(Hellwig 1978). Char la originalaj verkoj de Leibniz ne haveblas cxe mi, mi citas du paragrafoj el du libroj apartenantaj du diversajn sciencojn, tio iom prezentas la influon de Leibniz en diferencaj terenoj. Al filozofoj, kiel Leibniz, ia artefarita universala lingvo ne nur servas kiel interkomunikilo, pli grave gxi ankau devas funkcii kiel klasifikilo, klarigilo kaj gxenerale kiel ilo por eltrovi kaj elprovi la veron(Janton 1987:10). Leibniz revis pri tia lingvo en sia frua verko "Dissertatio de Arte Combinatoria(1666)" gxis la fino de lia vivo, en la jaro 1714, du jarojn antau sia morto, li diris "en kiu cxiuj raciaj veroj reduktigxus je iaspeca kalkulo... kaj eraroj (escepte rilate faktojn) estus nur kalkuleraroj. Estus ege malfacile kunmeti au eltrovi tian lingvon, sed tre facile gxin lerni sen iu ajn vortaro. Gxi utilus ankau por taksi la diversajn gradojn de probableco, kiam mankas suficxa vero..."(Opera omnia, Gxenevo, 1768, p.7-8; cito el Janton 1987: 10). Por fokusi la kalkuleblecon de menso, eble utilas citi unu paragrafon el lia "Logischen Fragmenten": "Wenn man Charactere oder Zeichen finden könnte, die geeignet wären, alle unsere Gedanken ebenso rein und streng auszudrücken, wie die Arithmetik die Zahlen oder die analytische Geometrie die Linien ausdrückt, könnte man offenbar bei allen Gegenständen, soweit sie dem vernünftigen Denken unterworfen sind, das tun, was man in der Arithmetik und der Geometrie tut. ... Und wenn jemand an dem, was ich vorgebracht haben würde, zweifelte, würde ich zu ihm sagen:'Rechnen wir, mein Herr!', und Feder und Tinte nehmend, würden wir uns bald aus der Verlegentheit ziehen"(cito el Hellwig 1978: 10). Kvankam la tempo jam trapasis tri jarcentojn ekde Leibniz, lia revo pri preciza kalkulado de homa penso ankorau restas la revoj de multaj filozofoj kaj aliaj fakuloj. Eble, la revo cxiam estas nur revo de homaro, tamen por realigi la revon la homoj plenumis multajn agojn nomeblajn resume ankau sercxado de 'perfektaj lingvoj', Eco(1994) bone registras la historion kaj evoluadon de la temo, kiel semiotikisto, Eco emfazas la filozofian kaj semiotikan trajtojn de la demando. Se ni ankau rimarkas la subtitolon "Tri jarcentoj da sercxado" de Drezen(1931/1991), kiu estas unu el la plej gravaj verkoj en interlingvistiko, eble estas facile konkludi jene: la sercxado estas eterna, la atingoj estas utilaj kaj buntaj.

Normale, la nombro estas fundamenta kaj necesa konsistoj de ajn kalkulado. Tiel ne strangas, ke la projektoj uzantaj nombrojn kiel konsisteroj de la lingvo ne estas mankaj en la historio de la interlingvistiko, la tendenco gxishodiaue ankorau dauradas(Liu 1992).

Lau Hellwig(1978) kaj Heringer(1973), A. Stöhr, per sia verko "Algebra der Grammatik(1898, Wien), faris elstaran eksperimenton pri la revo de Leibniz. Por realigi tion, Stöhr inventis la specialan signaron kaj priskribis kiel traduki esprimojn de natura lingvo en tia signaro, per kiu oni povas plenumi la taskon de semantika kalkulado. Por Stöhr estas du tipoj de rilatoj en sintakso: "1). Ableitung, d.i. dir Koppelung von Inhalten, wodurch neue Inhalte entstehen, die genetisch verwandt sind mit den gekoppelten Inhalten. Die Umfang der Inhalte wird bei der Koppelung nicht berührt. Die Formel einer Ableitung von a ist 'da'. 2). Apposition, d.i. die Koppelung von Inhalten, wobei nur assoziative Bindung eintritt, jeder Ausdruck aber seine eigene Bedeutung behalte. Der Umfang der Inhalte wird dabei aber eingeschränkt. Die Formel einer Apposition ist 'a * a'"(Heringer 1973: 14). Metodologie, la metodo de Stöhr similas al multaj interlingvaj sistemoj en hodiaua Masxina Tradukado. Kiaj interlingvoj estas bonaj kaj raciaj solvoj? Schubert(1988) kaj Liu(1992) respondas la demandon el lingvistika, komputika kaj interlingvistika terenoj. En Dulicenko(1990, projekta numero 852.72), gxisnune la plej kompleta manografio pri plaingvaj projektoj, A. Stöhr ne estis komplete registrita, la autora nomo ankau estas misliterumita kiel Stohr. El la (nekompleta) fakto, ni ankau povas apartenigi Stöhr al vico de interlingvistiko.

Mencindas ankau "Ziffern-Grammatik" de Riegler W.(1902). Rieger esprimis per ciferoj nur gramatikajn formojn. La vortoj estis radikoj, prenitaj el la vortoj de iu difinita lingvo. Ekzemple, ni povas adopti la sistemon al Esperanta frazo "La lingvoj, kiel cxiuj homaj kreajxoj, restas absolute ne samformaj" tiel "Lingvo 10, 8 cxiu 10 kreo 10 homa, 77770030 resti samforma 10".(Drezen, 1991:186). Interese, la subtitolo de Riegler estas 'welche mit hilfe der Wörterbücher ein mechanischer Übersetzen aus einer Sprache in alle anderen ermöglicht', tiel eble li estas unua homo, kiu uzas la vortogrupon 'masxina traduko'(mechanischer Übersetzen). Strukture la projekto de Riegler ege similas kun V. Cxesxihxin(1902) pri universala lingvo, lau Drezen(1991: 185) la cifera pazigrafio de Cxesxihxin estas bazita sur: principoj de cifera gramatika klasifiko, proponita de Philipp Reiff(1792-1872) lau kiu: substantivoj - 1, adjektivoj - 2, pronomoj - 3, verboj - 4, adverboj - 5 ktp. 2. principoj de klasifiko de sciencoj, proponita de Aug. Comte. Miaopinie, la atingoj de ili ne superas J.J. Becker(1661), kiu lauorde enkodas nombre unu plenan vortaron(10283 vortoj) de latina lingvo, ekze-e: bibere(939, trinki), biblia(940, biblio), viper(9200, vipuro), vir(9201, viro) ktp. Li ankau uzas aliajn 173 nombrojn kiel gramatikaj funkciiloj, kies numeroj ne estas malgrandaj, eble cxar la lingvomodelo de Berker, latina, havas tro kompleksan gramatikon. Jen unu frazo per lia lingvo: 23.1 15.15 35.4 = La cxeval mangxas la aveno( ekzempla frazo citita el Eco 1994: 212). Multaj homoj konsideras ke Becker estas unua pioniro de masxina traduko(Heilmann, 1963; Waffenschmidt, 1962). La esploristoj de masxina tradukado delonge jam agnoskas la kontribuon de planlingvoj al ilia tereno, Hutchins skribis "The use of mechanical dictionaries to overcome barriers of lanaguage was first suggested in the 17th century. Both Descartes and Leibniz speculated on the creation of dictionaries based on universal numerical codes. Actual examples were published in the middle of the century by Cave Beck, Athanasius Kircher and Johann Becker."(Hutchins & Somers, 1992: 5). Ofte masxina traduko estas vidata kiel la plej kompleksa kaj instiga tekniko pri kalkulado kaj modeligo de lingvo, tial ne estas ne signife audi la opinion de la tereno.

Ni ankau interese rimarkas, ke en la projekto de F. Hilbe "Die Zahlensprache", mem surprizita, la autoro uzas la esprimon "die sprachliche Rechnungswissenschaft(la scienco de lingvistika klakulado)"(Couturat & Leau, 1979: 98), tio tre konformas nian titolon, tamen lia esprimo nur koncernas la detalan ellaboron de vortaro de nova lingvo.

Ni observas, kvankam preskau cxiuj nombraj projektoj uzas nombrojn kiel anstatauantoj de literoj en siaj vortaro. Tamen tio certe ne egalas al kalkulado. Lingvoj, kiuj estas konstruitaj el nombroj, ne nepre havas pli bonan kalkuleblecon ol gxiaj gepatroj kun literaj vestoj. Kvanto ne egalas al kvalito, ni ankorau devas atendi la lingvon revitan de Leibniz. Semantike, la autoroj uzas nombrojn kiel anstatauantojn de literoj, tie la nombro funkcias kiel signaro de lingvo, cxiuj nombroj kunportas la signifojn de la vortoj. Forme, ni ne trovas la projekton, kiu povas kalkule operaci la signifon de lingva strukturo.

Louis Hjelmslev diris: "als menschliche Sprache (und nicht als künstliches Symbolsystem) sei eine Sprache genau dann anzuschen, wenn in diese Sprache alle anderen Sprachen, also formale Sprache oder menschliche Sprachen, übersetzt werden können. Diese Übersetzbarkeit gelte nur in der einen Richtung." "Dies ist die entscheidende These. Sie besagt, daß eine menschliche Sprache alles wiedergeben kann, was in einem künstlichen Symbolsystem ausgedrückt ist, daß aber ein künstliches System nicht alles ausdrücken kann, was in einer menschlischen Sprache gesagt wird."(Hjelmslev, L. 1963. Sproget. København; reciti el Schubert 1988). Se Hjelmslev pravas, eble ne malfacile klarigas kialojn, kial chiam fiaskas artefaritaj filozofiaj lingvoj, celante precizigi kaj anstatauigi homajn lingvojn. Sxajnas al mi, la historio de planlingvoj mem diras la veron, ke la revo de Leibnitz kaj aliaj filozofoj eble restos la bela revo, kiu allogas la homaron daure sercxi la perfektan lingvon.

3. Kalkulado de Formo(sintakso)

Giuseppe Peano, profesoro de matematiko, estas konata pro liaj originalaj logikaj kaj analitikaj metodoj(Barandovská-Frank 1993). Gxis hodiau, en logika rondo, oni ankorau uzas la espriman sistemon kreitan de li(Cassina 1953). Li aktive agadis en interlingvistka mondo kiel la proponanto de planlingva projekto "Latino sine flexione"(LSF, 1903). Se ni kombinus la terenojn tusxitajn de Peano, kiel matematiko, logiko, lingvo. Tial, ne estas mirinde, li farigxas la cxefrolanto de la kampo trakata de mia artikolo. Ekde 1904, en sia nova lingvo LSF, li publikis serion da artikolo pri matematigo de lingvaj strukturoj, ekz-e: 'Calcolo grammaticale'(1904), 'Formulario mathematico'(1906), 'Una questione di grammatica razionale'(1911), 'De derivatione'(1912) kaj 'Algebra de grammatica'(1913). Li faris elstaran kaj pioniran laboron por matematika lingvistiko(Blanke, 1985). Por matematike kaj precize studi la lingvan strukturon, li uzis latinan lingvon kiel lingvomodelo. Konsiderante la lokon de Peano en scienco, estas necese kaj utile citi iujn el lia verko. Sekva priskribo eltiras el lia 'Algebra de grammatica'.

'Ni starigas la egalajxojn:

arde = es ardente = habe ardore;

ardente =que arde = cum ardore

Gramatike, arde estas verbo, ardente adjektivo, ardore substantivo. Mi skribas V, A, N en lokoj de <verbo, adjectivo, substantivo>, kaj aldoni signon + inter du elementoj. Resulte:

V = es +A= habe + N; A = que + V = cum +N

Se ni uzas signon - por indiki inversan operacion de +, resulte:

es = V-A; habe = V-N; que = A-V; cum = A - N;

<es produkti verbon el adjektivo>; <habe transformi subsatntivon en verbon>, etc.

Ni malkomponu:

ardente = arde + -nte, ardore = arde + -ore

Resulte: A = V + -nte, N = V + -ore

Sekve:

-nte =A - V =que, -ore =N -V,

cum = A - N = (A-V)+(V-N) = que habe.

Se ni indikas elementon de nula valoro per 0, jen:

0=(V-A)+(A-V)=es que = es -nte,

0=(V-N)+(N-V)=habe -ore,

Signoj supre menciitaj, konsistigantaj kalkuladon de gramatiko, similas al Alegbro en matematiko. '

Ni povas vidi kvankam la titolo de Peano tute samas al de Stöhr, ambau havas esencan diferencon. Sxajnas al mi, la metodo de Peano sentigas min ke li vere kalkulas gramatike. Tamen, chu la metodo ankau taugas al aliaj lingvoj, tio estas debatinda. Almenau al Hanlingvo(Cxinlingvo), mi dubas gxian validecon. Eble, Peano mem ankau ne pretendas ke lia 'algebro' estu universala. Lia metodo versxajne pli taugas funkcii kiel ilo de kompara studo en najbaraj lingvoj, per la operacio de algebro lingvisto povas facile eltrovi la samon kaj nesamon de gramatika strukturo inter diversaj lingvoj. Peano mem ankau diras tiel "Nos stude elementos de grammatica cum valore de praecedentes, et determina gradu de internationalitate de illos."(Peano 1930:323).

En gxenerala lingvistiko, ni ankau eltrovas interesan lingviston kaj lian metodon pri priskribo de lingvo. Jen Lucien Tesniére(1893-1954), franca lingvisto. Per sia postlasita verko "Éléments de syntaxe structurale"(1959), li starigis la teorion pri dependa gramatiko. Kvankam en lia libro li ne uzas abstraktan signaran sistemon kiel esprimilo de lingvo, kutime oni opinias lian teorion facile formalisma kaj kalkule operaciebla(Heringer/Strecker/Wimmer, 1980). La fondeca libro ampleksas cxirkau 700 pagxojn! Kvankam en la libro ni ne povas eltrovi rektan spuron pri la influo de interlingvistiko al la formigxo de la teorio, mi forte sentas ekzisti iun konekton inter la autoro kaj planlingvo, precipe, Esperanto. Tesniére klasifikis la vortklasojn en 4 klasojn(verbo, substantivo, adjektivo kaj adverbo). Kial Tesniere nur uzas 4 vortklasojn? kial li ignoras aliajn vortklasojn, ekz-e: pronomo, prepozicio kaj konjunkcio, kiuj estas necesaj en aliaj skoloj pri gramatiko? Weber en sia enkonduka libro pri la teorio Tesniére ankau tiel demandas:"Wie gelingt es Tesnière, die Vielzahl grammatischer Relationen mit nur vier Wortklassen zu erfassen?"(Weber 1997:77) La demandon eble kauzas tio ke oni ofte konfuzas la klasifikon inter semantika kaj sintaksa kriterio. Tesniére mem ankau diras:"En effet, une bonne classification ne peut, de toute évidence s'appuyer simultanément sur plusieurs caractères"(Tesniére, 1959: 52). Schubert rimarkas ke "In Esperanto, it is no problem to classify words purely on syntactic grounds and morphemes purely on semantic grounds."(Schubert, 1989:268). Ni ne klare scias cxu Tesniére sucxis sian nutrajxon el Esperanto. Tamen li fakte uzas 4 simbolojn(I, O, A, E) kiel la markiloj de 4 vortklasoj(verbo, substantivo, adjektivo, adverbo). En la libro li mem ankau diras jene:"On notera que les quatre lettres adoptées correspondent aux terminaisons des quatre espèces de mots correspondantes en espéranto"(1959: 64). Kvankam li ne detale klarigas kial li uzas la finajxojn en Esperanto, li konsideris "l'espéranto étant plus ou moins une moyenne des différentes langues européenes."(samloke). El tio, ni finfine vidas la konekton inter Tesniére kaj Esperanto, almenau surface. Bedaurinde, ni ne eltrovas pli multajn spurojn pri Tesniére kaj Esperanto en la libro verkita de li mem(1959) kaj aliaj(Gréciano & Schumacher, 1996; Baum 1976). Surbaze de la 4 vortklasoj, Tesniére kreis la sekvajn eblajn rilatojn inter elementoj de frazo(pli tauge, vortklasoj):

I <- {O, E}, O <- A, A <- E, E <- E. Resume, la frazo povas esti bildigita kiel:

/ \

O E* (tie cxi, E* indiki ripetan ... E <- E <- E <- E <- ...)

Tio certe ne estas fremda al Esperantaj parolantoj. Tesniére elspezas pli ol 300 pagxojn por la temo 'Translation'(Transformado), tia amplekso preskau plenigxas la duonon de la tuta libro. La koncepto cxefe temas pri la transformado inter vortklasoj. Tamen kompare kun aliaj nocioj en sama libro, ekz-e: 'valence', 'connexione', 'Translation' vere estas malatentita de postaj esploristoj. Tia fenomeno estas malfacile komprenata. Se la nocio kaj metodo mem estas netraktinda bagatelo, kial Tesniére uzas tiom da amplekso por la temo? Kontraue, se gxi estas grava koncepto en sintakso, ni ne povas klarigi malvarman sintenon de lingvistoj? Weber provas iomete klarigi tiel "Die Gründe ihrer Nichtbeachtung sind komplex: es spielen sowohl systematische als auch wissenschaftshistorische/-politische Gründe eine Rolle. Koch und Krefeld bezeichnen die Translation daher kurz und treffend als 'ein Konzept ohne Fortüne'"(1996). Bedaurinde, lia klarigo versxajne plue konfuzas min. Tamen lia artikolo(Weber 1996) estas utila al kompreno de la koncepto el lingvistika vidpunkto.

Tie, mi volas proksimigxi al la demando per interlingvistika vojo. Kiu estas 'translation'? "Dans son essence, la translation consiste donc à transférer un mot plein d'une catégorie grammaticale dans une autre catégorie grammaticale. c'est-à-dire à transformer une espèce de mot en une autre espèce de mot."(Tesniére 1959: 364) Rimarkinas, cxar Tesniére ne uzas aliajn vortklasojn krom 4 vortklasoj, tiel lau sintaksa funkcio li ankau apartenas iujn tradiciajn vortklasojn(ekz-e: prepozicio), ecx vortgrupojn en la 4 vortklasojn. Lau la penso de Tesniére, cxiuj 4 vortklasoj povas intertransformigi unu alian. Por pruvi sian teorion, li ekzemplas multe. Malfelicxe, cxar en etnlingvoj kiel ekzemploj la fenomeno ne estas evidenta, tiel al legantoj la probelmo eble estas malfacile komprenita. Mi mem tre ne kutimas liajn ekzemplojn por indiki la eblecon de 'translation', ofte li faras tion per iuj nomitaj 'transformiloj'(translatif), kiuj "ist jenes Element, mit dem die Translation bewerkstelligt worden ist, das mit der Kategorienüberführung einhergeht. Es kann ein Leer-Wort sein, ein gebundenes Morphem, ein Zero oder eine grammatische Größe."(Weber, 1997:80). Sxajnas al mi, lia 'translation' metodo por etnlingvoj tre similas al de Peano en 'Alegbro de gramatiko'.

Nun mia demando estas: se en etnolingvoj la fenomeno ne estas tiel memkomprenebla, tamen kiel Tesniére elpensas tian koncepton? Kiam mi unuafoje legas la analizon de Tesniére pri 'translation', mi instinkte konektas gxin kun Esperanto. Se ni nur vidas la eblecon de vortklasa transformado en 'unua linbro' de Zamenhof, tiel post klopodoj de multaj Esperantologoj kaj interlingvistoj(René de Saussure, Kalocsay...), ni nun jam havas konvinkan teorion pri tio, Schubert klare definas "Transformation(pluformado) is the mechanism that combines roots with nonredundant endings. Transformation is a mechanism that performs a category transition between word classes"(1993:328). Chu la rilato ekmontrigxas? Principe, la 'transformation' of Schubert similas kun 'translation' de Tesniére, chu ne? Sed, ne same al aliaj lingvoj, 'Transformation' estas denaska en Esperanto kiel unu el vortformigxa metodo. En sama loko, Schubert ankau emfazas la trajton de Esperanto "In Esperanto, the transformation mechanism works in an unrestricted and productive way. By changing no more that an ending, Esperanto can directly transform words from any of the four content words classes to any other of these classes, and by the mere addition of an ending each function word can be made a verb, a noun, etc."(1993, same). En la citita teksto, ni devas atenti jenajn vortojn "unrestricted, productive, directly, any". La penso de Tesniére pri 4 vortklasoj kaj la nocio 'Translation" estas multe pli frua ol la fondeca verko, lau postlasita manusktipto, Tesniére jam havis ilin en 1918(Baum 1976: 25-26). Chu ni rajtas kredi ke Tesniére regas Esperanton? Se ni konsideras ke li nur selektas la 4 vortklasojn de enhavavorto(Mots pleins), gxuste en Esperanto ekzistas 4 tiaj vortklasoj. Certe ne estas hazarda, ke Tesniére same uzas la vortfinajxojn de 4 vortklasoj en Esperanto kiel la markiloj de liaj vortklasoj. Se li povas fari tion, kial ni ne povas kredi ke li povas iri pli foren lau la vojo?

Kiam ni komparas la analizan proceduron kaj metodon de Tesniére kaj de iuj Esperantologoj pri Esperanta vortokontruado(Kiselman 1988), ni povas vidi mirindan similon.

Resume, mi supozas ke Tesniére akiras la inspiron de 'translation' el Esperanta vortkonstruado kaj sintaksa strukturo. En Esperanto la metodo estas tre natura kaj produktiva. Malfelicxe, en multaj lingvoj parolataj de Europanoj, tio estas ne ebla. Kiam oni uzas bonan metodon al netauga celo, la rezulto eble ne estas bona. Ni ne volas diri tion elkore, tamen eble tio gxuste estas unu el la kialoj, ke postaj lingvistoj ne preferas akcepti la koncepton 'translation'. Cxar multaj el ili mem malamas Esperanton kaj aliajn planlingvojn, se ili ne havas scion pri Esperanto, certe ne povas bone kompreni la penson el nekonata objekto.

Ni jam havis unu mirindan kombinon, do DLT projekton. Gxi estas sistemo de masxina traduko, uzante ke Esperanto kiel interlingvo kaj ke lingvistika teorio de Tesniére kiel sintaksa modelo. Pri tio, oni povas legi bone dokumentitajn materialojn de Schubert kaj aliaj. Fakte, la projekto estas atingo kunigita de komputila lingvistiko kaj interlingvistiko.

4. Konklude

Lingvo havas intiman rilaton kun homa menso. Lingva mekanismo estas unu el la plej gravaj intelektaj organizoj en homa cerbo kaj mensa sistemo. Lingvajxo estas produkto de lingva mekanismo. Iagrade, lingvajxo povas esti vidita kiel eksterigo de homara intelekto. Lingvo estas ambigua en preskau cxiuj niveloj, sed gxi estas la plej ofta komunikilo por intersxangxi la internan penson. Kiel per malklara lingvo interkomuniki la klaran penson kaj ideon? tio versxajne estas problemo alloganta multaj sciencistoj ekde antau multaj jarcentoj. Matematika kaj kalkulado estas simbolo de precizeco. Tiel, la problemo estas esplorataj de sciencistoj el multaj fakoj: filozofio, logiko, matematiko, lingvistiko, komputiko. Kiel kerno de interlingvistiko, Planlingvoj estas kreataj por faciligi kaj precizigi la interkomunikadon inter diverslingvanoj. Denaske, gxi estas pli regula, preciza kaj facile uzita/lernita ol etnlingvoj. Cxu planlingvo au interlingvistiko kontribuas sian forton al evoluado de kalkulado de lingvoj? en la artikolo ni citas iujn el interlingvistiko, opiniante: a. la pensoj de Descartes kaj Leibniz ne nur ege kontribuas al formigxo de logiko, ili ankau estas utila al semantika kalkulado de lingvo; b. Peano faras pioniran esploron por matematika lingvo, li ne nur uzas planlingvon LSF publiki liajn atingojn kaj LSF ankau estas lia lingvomodelo; c. Fama lingvisto Chomsky multefoje emfazas la influon de Descartes al lia teoria formigxo, almenau tio iom konektas kun penso de Descartes pri universala lingvo; cx. Tesniére kreas la teorion de dependa gramatiko, principe kiu estas sola konkuranto de teorio de Chomsky. En la teorio de Tesniére ni ne malfacile vidas la influon de interlingvistiko, precipe de Esperanta strukturo. Resume, ni povas diri ke interlingvistiko devas havi sian lokon en la esploro pri la kalkulado de homa lingvo. Pro multaj limoj, tiu cxi studo estas ne profunda, estas nur surfaca. Espereble, la modesta artikolo povas liveri iujn utilajn spurojn por sekvaj studoj.

Notoj:

1. Mi elkore dankas D-rojn J. O. Askedal, V. Barandovská-Frank, D. Blanke, G. Gréciano, R. Hausser, P. Hellwig, H.J. Heringer, R. Hudson, J. Hutchins, C. Kiselman, J. Maat, K. Schubert, H.J. Weber, kiuj donacis al mi la rilatajn materialojn. Mi ankau dankas ke dron Vaha Blazio poluris mian lingvajxon.

2. Principe, se mi uzus iun logikan signaron kaj strukturan diagramon, eble la artikolo aspektus pli science. Tamen, pro tipografia malfacilo, mi decidas rezigni tion. Aliflanke, mi ankau esperas ke la artikolo estos komprenita de plimultaj legantoj.

Referencoj

Barandovská-Frank, V. (1993). Lingvistikaj meritoj de matematikisto: Guiseppe Peano kaj Latino sine flexione. Grkg, 34(3), 119-124.

Baum, R. (1976). Dependenzgrammatik: Tesnières Modell der Sprachbeschreibung in wissenschaftsgeschichtlicher und kritischer Sicht. Tübingen: Niemeyer.

Blanke, D. (1985). Internationale Plansprachen, eine Einführung. Berlin: Akademie-Verlag.

Cassina, U. (1953). L'idéographie de Peano du point de vue de la theéorie du langage. Rivista di Matematica dell'Università di Parma, 4, 195-205.

Chomsky, N. (1966). Cartesian Linguistics: A Chapter in the History of Rationalist Thought. New York and London: Harper & Row.

Couturat, L., & Leau, L. (1903, 1907). Histoire de la langue universelle. Paris: Librairie Hachette & Hildesheim: Olms, 1979 (3rd edition).

Drezen, E. (1991). Historio de la mondolingvo: Tri jarcentoj da sercado. Moskvo: Progreso.

Dulicenko, A. D. (1990). Mezhdunarodnye vspomogatel'nye jazyki. Tallinn: Valgus.

Eco, U. (1994). Die Suche nach der vollkommenen Sprache. Muenchen: Beck, 388 p.

Gréciano, G., & Schumacher, H. (Eds.). (1996). Lucien Tesnière - Syntaxe structurale et opérations mentales. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Hausser, R. (1999). Foundations of Computational Linguistics, Springer-Verlag, Berlin-New York.

Hellwig, P. (1978). Formal-desambiguierte Repräsentation. Vorüberlegungen zur maschinellen Bedeutungsanalyse auf der Grundlage der Valenzidee. (Dissertation Heidelberg 1974.). Stuttgart: Hochschul Verlag.

Heringer, H. J. (1973). Theorie der deutschen Syntax(2. Auflage). München: Max Hueber.

Heringer, H. J., Strecker, B., & Wimmer, R. (1980). Syntax: Fragen-Lösungen-Alternativen. München: Wilhelm Fink Verlag.

Heilmann, L. (1963). J.J. Becker. Un precursore della traduzione meccanica?. De homine(7-8), 131-134.

Hutchins, W. J., & Somers, H. L. (1992). An introduction to Machine Translation. London: Academic Press.

Kiselman, C. O. (1988). La problemo de duarangaj derivajhoj en Esperanto. In Rüdiger Eichholz, Akademiaj studoj . Bailieboro: Esperanto Press. p. 65-75.

Jiang, Y. & Pan, H. (1998). Introduction to Formal Semantics[Xingshi Yuyixue Yinglun]. Beijing: Social Science Publisher of China.

Janton, P. (1987). Esperanto: Lingvo-Literaturo-Movado. Rotterdam: UEA.

Lamb, Sydney M.(in press). Neurolinguistic Structure in the Interplay of Language and Thought". In Explorations in Linguistics Relativity, ed. by M. Puetz & M. Verspoor.

Liu, H. (1992). Universala Lingva Kodo. Journal of Planned Languages (16).

Liu, H. (1993) Ziranyuyanchuli zhongde meijieyu wenti[Interlingvo en perkomputila lingva prilaborado].In "Information Science", 14(2).

Liu, H. (1999). Aplikata interlingvistiko(Applied Interlinguistics). GrKG/Humankybernetik, 40(1), 31-41.

Maat, J. (1999). Philosophical Languages in the Seventeenth Century: Dalgarno, Wilkins, Leibniz. Doctoral Dissertation, University of Amsterdam.

Peano, G. (1930). Algebra de grammatica. Schola et Vita(11-12), 323-336.

Schubert, K. (1988). Ausdruckskraft und Regelmässigkeit: Was Esperanto für automatische Übersetzung geeignet macht. Language Problems and Language Planning, 12(2), 130-147.

Schubert, K. (1989). An unplanned development in planned languages. In Schubert, K.; Maxwell, D., Interlinguistics. Aspects of the Science of Planned Laguages (249-274). Berlin: Mouton de Gruyter.

Schubert, K. (1993). Semantic compositionality: Esperanto word formation for language technology. Linguistics, 31, 311-365.

Tesniére, L. (1959). Éléments de syntaxe structurale. Paris: Editions Klincksieck.

Waffenschmidt, W. G. (Ed.). (1962). Zur mechanischen Sprachübersetzung: J. J. Becker, Allgemeine Verschlüsselung der Sprache. Ein Programmierungsversuch aus dem Jahre 1661. Stuttgart: Kohlhammer.

Weber, H. J. (1996). Translation, Rekursivität und Valenz bei Lucien Tesnière. In Gréciano, Gertrud/Helmut Schumacher, Syntaxe Structurale et Opérations Mentales. Tübingen: Niemeyer. p. 249-261.

Weber, H. J. (1997). Dependenzgrammatik. Ein interaktives Arbeitsbuch. Tübingen: Gunter Narr.

Whorf, B. 1940. 'Science and Linguistics'. Technological Review 42: 229-31.

Yao, X. (1995). Wilhelm von Homboldt(Hongbaote). Beijing: Foreign Language Teaching and Research Press.